ปิ-สทฺเทน สหชวนกานิ วีถิจิตฺตานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปญฺจทฺวาเร ปฏิเสธเน อยํ อธิปฺปาโย สิยา – ‘‘มนสา เจ ปทุฏฺเฐน…เป.… ปสนฺเนน ภาสติ วา กโรติ วา’’ติ (ธ. ป. 1-2) เอวํ วุตฺตา ภาสนกรณกรา, ตํสทิสา จ สุขทุกฺขุปฺปาทกา พลวนฺโต ฉฏฺฐทฺวาริกา เอว ธมฺมคฺคหเณน คหิตาติ น เตสํ ปญฺจทฺวาริกชวเนน ปฏิวิชานนํ อตฺถิ, ทุพฺพลานํ ปน ปุพฺพงฺคมปฏิวิชานนํ ตตฺถ น ปฏิสิทฺธํ ‘‘น กายกมฺมํ น วจีกมฺมํ ปฏฺฐเปตี’’ติ วิญฺญตฺติทฺวยชนกสฺเสว ปฏฺฐปนปฏิกฺเขเปน ทุพฺพลสฺส มโนกมฺมสฺส อนุญฺญาตตฺตาฯ ตถา กายสุจริตาทิกุสลกมฺมํ กโรมีติ, ตพฺพิปรีตํ อกุสลํ กมฺมํ กโรมีติ จ กุสลากุสลสมาทานํ ปญฺจทฺวาริกชวเนน น โหติฯ ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวณฺณนายํ วุตฺตา ‘‘ปญฺจทฺวาริกจุติ จ น ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตหิ โหติ จุติจิตฺตสฺส อตํทฺวาริกตฺตา’’ติฯ ยา ปนายํ ปาฬิ ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ, ตสฺสา รูปาทีนํ อาปาถมตฺตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญํ กญฺจิ ธมฺมสภาวํ น ปฏิวิชานาตีติ อยมตฺโถ ทิสฺสติฯ น หิ รูปํ ปฏิคฺคณฺหนฺตมฺปิ จกฺขุวิญฺญาณํ รูปนฺติ จ คณฺหาตีติฯ สมฺปฏิจฺฉนสฺสปิ รูปนีลาทิอาการปฏิวิชานนํ นตฺถีติ กิญฺจิ ธมฺมสฺส ปฏิวิชานนํ ปฏิกฺขิตฺตํ, ปญฺจหิ ปน วิญฺญาเณหิ สาติสยํ ตสฺส วิชานนนฺติ ‘‘อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติ น วุตฺตํฯ ยสฺส ปาฬิยํ พหิทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตา, ตโต อญฺญํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทํ อิจฺฉนฺเตหิ ปญฺจทฺวารชวเนน ปฏิสมฺภิทาญาณสฺส สหุปฺปตฺติ ปฏิสิทฺธาฯ รูปารูปธมฺเมติ รูปารูปาวจรธมฺเมติ อตฺโถฯ

ปญฺจทฺวาริกจิตฺเตน น ปฏิพุชฺฌตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ รูปาทีนํ อาปาถคมเน นิทฺทาปฏิโพโธ โหตีติ? น, ปฐมํ มโนทฺวาริกชวนสฺส อุปฺปตฺติโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิทฺทายนฺตสฺส หี’’ติอาทิฯ ปโลเภตฺวา สจฺจสุปิเนนฯ

อพฺยากโตเยว อาวชฺชนมตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโตติ วทนฺติฯ เอวํ วทนฺเตหิ มโนทฺวาเรปิ อาวชฺชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อธิปฺเปตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตสฺสา เอว วเสนาติ ตสฺสา วเสน เอกวิเธน ญาณวตฺถุ โหตีติ จ, เวทิตพฺพนฺติ จ โยชนา กาตพฺพาฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา